कर्नाळा किल्याची माहिती Karnala Fort Information in Marathi

 कर्नाळा किल्याची माहिती

Karnala Fort Information in Marathi

• स्थान :

• महाराष्ट्र राज्यातील रायगड जिल्ह्यात पनवेल तालुक्यात कर्नाळा हा किल्ला सह्याद्री पर्वताच्या डोंगर रांगेत वसलेला आहे. हा एक गिरिदुर्ग किल्ला आहे.

• समुद्र सपाटी पासून उंची : ४४५ मीटर उंच हा किल्ला आहे.

• कर्नाळा किल्याकडे जाण्याचा प्रवासी मार्ग :

• मुंबई हे महाराष्ट्रातील आंतरराष्ट्रीय स्तरावर जोडले गेलेलं ठिकाण आहे.

• मुंबईतून – नवीमुंबई – विचुंबे – शिरढोण – चींचावन येथून कर्नाळा पक्षी अभयारण्यातून कर्नाळा किल्याकडे जाता येते.

• अलिबाग येथून पेण – जिते – खारपाडा – तारा मार्गे कर्नाळा येथे जाता येते.

• पुणे येथून आपण लोणावळा – खालापूर – पेण – मार्गे कर्नाळा येथे जाऊ शकतो.

• मुंबई गोवा रोडवर पनवेल पासून कर्नाळा हे ठिकाण१६ किलोमीटर अंतरावर आहे.

• मुंबई पासून ६२ किलोमीटर तर पुणे येथून १०४ किलोमीटर अंतरावर कर्नाळा हे ठिकाणं आहे.

• कर्नाळा किल्यावर पाहण्यासारखी ठिकाणे :

• डोंबिवली या रेल्वे ठिकाणावरून आपण पनवेलला आल्यावर तेथून साई या ठिकाणी जाणाऱ्या बसने आपण कर्नाळा पक्षी अभयारण्य परिसरातील थांब्यावर उतरु शकतो. या ठिकाणी असणाऱ्या वन विभाग चेक् पोस्ट नाक्यावर येवून तेथून आपण पक्षी अभयारण्यातून परवानगी घेऊन कर्नाळा किल्ल्याकडे जाऊ शकतो.

• चेक नाक्यावरून पुढे गेल्यावर एक पक्षी संग्रहालय आपणांस पाहायला मिळते. जंगलातील पक्षांची थोडीफार ओळख येथे होऊ शकते. येथून पुढे गेल्यावर महिला बचत गटाच्या माध्यमातून चालू केलेले उपहारगृह आपणास लागते. या ठिकाणीं आपणासाठी योग्य आहाराची सोय माफक दरात होते.

• पुढें जंगल वाटेने आपला खडतर मार्ग सुरु होतो. जंगली झाडा- झुडपातून पुढें पाय वाटेने जाताना एकटे जाणे टाळावे. या परिसरात अनेक जंगली प्राण्यांचा वावर आढळून येतो. वाटेतील झाडे झुडपे, जंगली ओढे नाले पार करत आपण खूप अंतर चालून गडाच्या पायथ्याशी असलेल्या कर्नाळा देवी मंदीरापाशी पोहोचतो.

• कर्नाळा देवी मंदीर:

आजू बाजूला बांधकामांचे पडलेले अवशेष पाहायला मिळतात. सध्या इथे फक्त चौथरा शिल्लक आहे. मध्यभागीं एक छोटेसे मंदिर आपणांस पाहायला मिळते. अखंड काळ्या पाषाणात कोरलेली सिंहारुढ असणारी अनेक भुजा असणारी शस्त्र सज्ज अशी देवीची मूर्ती आपणांस पाहायला मिळते.

• कर्नाळा हे एक पक्षी अभयारण्य आहे. या ठिकाणीं अनेक प्रकारची झाडे आहेत. यामधे जांभूळ, साग, उंबर, बहावा, टेंभुर्णी, पांगारा, काटेसावर, तसेच ताम्हण हा महाराष्ट्र राज्याचा वृक्ष देखिल पाहायला मिळतो.यासारखी झाडे आढळतत. तसेच १४० स्थानिक प्रकारचे पक्षी व अनेक परदेशी पक्षी याठिकाणी आपणांस पाहायला मिळतात.

• अवघड पायरी मार्ग :

कर्नाळा देवीचे दर्शन घेऊन आपण पुढें चालत जंगल वाटेने पायरी मार्गाजवळ येवून पोहोचतो. हा मार्ग फार खडतर आहे. चढण्यासाठी रेलिंग लावलेले पाहायला मिळते . शत्रूला गड चढताना दमछाक व्हावी यासाठी या ठिकाणी पायऱ्या उंच सखल लहान मोठ्या आकाराच्या बनवलेल्या आहेत.

• टेहळणी बुरुज : 

किल्याच्या परिसरात एक बुरुज देखील आपणांस पाहायला मिळतो. जेथून परिसरातील टेहळणी करता येवू शकत असे.

• खडतर कातळ मार्ग :

पूढे आपल्याला किल्याच्या चढणीचा कात्याळ अरुंद मार्ग लागतो. जो खडकात खोदलेल्या पायऱ्या चढून वर जावा लागतो. दोन्ही बाजुस तीव्र उतार व मध्ये हा मार्ग या मार्गाने आपण किल्याच्या दरवाजाकडे जाऊ शकतो. जागोजागी चढण्यासाठी रेलिंग लावलेले पाहायला मिळते. त्याच्या आधाराने चढण सुकर होते.

भग्न दरवाजा 

• प्रथम दरवाजा :

वर चढून आल्यावर एक छोटे खानी प्रथम दरवाजा आपल्याला पाहायला मिळतो. बाजूला भिंत व मध्यभागी दरवाजा येथून आतमध्ये प्रवेश होतो.

• दुसरा दरवाजा :

प्रथम दरवाजा पार केल्यावर गोमुख चढणीचे वळण चढल्यावर लगेचच दुसरा मोठा दरवाजा आपणांस पाहायला मिळतो. या दरवाजातून आपण किल्यात प्रवेश करतो. या दरवाजातून पायरी मार्गाने गडावर पोहोचतो.

• जंग्या व फांज्या :

• किल्यावर जागोजागी आपणास जंग्या व फांज्या पाहायला तटबंदीत मिळतात. काळाच्या ओघात बराचसा किल्याचा भाग ढासळलेला पाहायला मिळतो.

• वाडा:

गडाच्या वरील बाजूस छत नसलेली एक वास्तू पाहायला मिळते. ती एक वाडा असावा. किंवा एखादं धान्य कोठार सुद्धा असावे असे मानले जाते.

• इतर वास्तू अवशेष :

गडावर अनेक भग्न अवशेष पाहायला मिळतात यातील काही निवासी वास्तूचे असावेत. तसेच शिबंदीत राहणाऱ्या लोकांसाठी निवारा खोलीचे असावेत.

• लिंगोबाचा सुळका :

या परिसरात राहणाऱ्या ठाकर, कातकरी आदिवासी या डोंगराच्या उंच सुळक्याला लींगोबा म्हणजेच महादेवाची पिंडी समजून पूजा करतात. व या डोंगराचा आकार ही महादेव पिंडी सारखा आहे. अत्यंत कठीण कात्याळ सुळका. हा सुळका सर करण्यास मनाई आहे. कारण येथे मधाची पोळी, तसेच अनेक पक्षी घरटी पाहायला मिळतात.

• पाण्याची टाकी :

लिंगोबाच्या सुळक्या खाली आपणास अनेक पाण्याची टाकी खोदलेली पाहायला मिळतात. जी येथे बारमाही पाणी पुरवठा करण्याचे काम करतात.

• गुहा :

पाण्याच्या टाक्याच्या वरील बाजूस अनेक गुहा पाहायला मिळतात. ही एक प्रकारची लेणी असावीत. यावरून हा किल्ला यादव किंवा त्यापूर्वीच्या काळातील राजवटीत बांधला असल्याचे समजते.

तटबंदी व वास्तू

• कर्नाळा किल्ल्याची ऐतिहासिक माहिती :

• कर्नाळा या परिसरात असणाऱ्या कातकरी व ठाकर या आदिम जमातीची या ठिकाणी सत्ता होती. ते या ठिकाणास नैसर्गिक लिंगोबा डोंगर या नावाने ओळखत असतं. त्यांची सत्ता प्राचीन काळापासून येथे होती.

• त्यानंतर या परिसरात झालेल्या प्राचीन राजवटी सातवाहन या सत्तेच्या अंमलाखाली हा प्रदेश होता.

• इसवी सन १२४८ ते इसवी सन १३१८ साली या ठिकाणीं यादव राजांची सत्ता होती. या काळातच येथे पाण्याची टाकी व गुहा खोदल्या गेल्याचे सांगितले जाते.

• यादव सत्तेच्या र्हासा नंतर येथे इसवी सन १३१८ ते इसवी सन १३१४ साली तुघलक, व नंतर खिलजी घराण्याची सत्ता होती.

• त्यानंतर काही काळ या ठिकाणीं गुजरातच्या सुलतानाची सत्ता या ठिकाणीं होती.

• इसवी सन १५४० नंतर हा किल्ला अहमदनगरच्या निजामशाहीत दाखल झाला.

• निजामशाहीच्या र्हासा नंतर हा किल्ला विजापूरच्या आदिलशहाकडे काही काळ होता.

• इसवी सन १६५७ साली छत्रपती शिवरायांनी हा किल्ला स्वराज्यात दाखल करून घेतला.

• इसवी सन १६६५ साली झालेल्या पुरंदर तहानुसार हा किल्ला मुघलांना देण्यात आला.

• इसवी सन १६७० साली पुन्हा मराठ्यांनी हा किल्ल स्वराज्यात दाखल करुन घेतला.

• छत्रपती शिवरायांच्या मृत्यूनंतर औरंगजेब बादशहाने इसवी सन१६८० नंतर हा किल्ला जिंकून घेतला.

• इसवी सन १७४० नंतर पेशव्यांनी हा किल्ला मराठा साम्राज्यात पुन्हा जिंकून घेतला.

• इसवी सन १८१८ साली हा किल्ला इंग्रज अधिकारी कर्नल प्रॉथरने पेशव्यांकडून जिंकून इंग्रज राजवटीत दाखल करुन घेतला.

• इसवी सन १९४७ नंतर हा किल्ला स्वतंत्र भारत सरकारच्या ताब्यात आला.

• भारत सरकारच्या प्राणी व पक्षी यांसाठी राखीव असलेल्या वन अभयारण्यामध्ये कर्नाळा परिसर पक्षी अभयारण्य म्हणून घोषित आहे. अनेक पक्षी निरीक्षक येथे येत असतात.

• मराठी फिल्म जैत रे जैत या फिल्मची निर्मिती याचं किल्याच्या परिसरात झाली. व हा किल्ला संपूर्ण महाराष्ट्रातच नव्हे तर भारतभर प्रसिद्ध झाला.

किल्ल्यावरुन दिसणारे दृश्य 

• अशी आहे कर्नाळा किल्ल्याची ऐतिहासिक माहिती.

Karnala Fort Information in Marathi

पन्हाळा किल्ला संपूर्ण माहिती panhala Fort information in marathi

 पन्हाळा किल्ला :
Panhala Fort information in marathi

पन्हाळा किल्ला संपूर्ण माहिती panhala Fort information in marathi

पन्हाळगड स्थान : 

महाराष्ट्र राज्याच्या दक्षिणेस असणाऱ्या कोल्हापूर जिल्ह्यात कोल्हापूर शहराच्या उत्तर बाजूस साधारण २० कि. मी. अंतरावर सह्याद्री पर्वतात हा किल्ला स्थित आहे. याच्या उत्तरेला वारणा नदीचे खोरे, पश्चिमेस कासारी नदी खोरे. व सह्याद्री पर्वत, तर दक्षिणेस भोगावती,तुळशी, कुंभी, कासारी, व गुप्त सरस्वती संगम होऊन निर्माण झालेली पंचगंगा नदी आहे.व नदी पलीकडे कोल्हापूर शहर आहे. तर पूर्वेस वाडी रत्नागिरी डोंगरात ज्योतिबा हे हिंदूंचे प्रसिद्ध दैवत आहे.

उंची :

 या किल्ल्याची सरासरी उंची ही समुद्र सपाटी पासून ९७७.२मी. /४०४०फूट आहे.

तर जमिनीवरील पायथ्यापासून उंची ही साधारण ४०० मीटर आहे.

पन्हाळगडाची इतर नावे :

 ब्रह्मगिरी, पन्नंगालय, शहानबीदुर्ग, पननालगड, पनाला, पन्हाळा, पूनाला.

पन्हाळगड तटबंदी :

अत्यंत भक्कम अशी दुहेरी तटबंदी असणारा किल्ला म्हणजे पन्हाळगड होय. तसेच ८२ मैलाचा घेर असणारा हा किल्ला. जांब्या व काळया अशा दगडात असणारी १५ ते ३६ फूट उंच तसेच तटाची रुंदी ही ५ फुटापर्यंत नागमोडी आकाराची जागोजागी बुरुज असणारी अशी तटबंदी आहे.

पन्हाळा किल्ला : Panhala Fort information in marathi

पन्हाळगडावर जाण्यासाठी प्रवाशी मार्ग :

• कोल्हापूर या ठिकाणी रेल्वेने , बसने, आल्यावर तेथून पन्हाळगडाल जाता येते. कोल्हापूर ते पन्हाळा हे अंतर २० किलोमीटर आहे. जवळील हवाई मार्ग उजळाईवाडी विमानतळावरील तेथून कोल्हापूर व पुढे पन्हाळा असे जाता येते.

• पन्हाळा हा किल्ला कोल्हापूर ते रत्नागिरी रस्त्यावर आहे.

पन्हाळा किल्ला पाहण्यासाठी योग्य ठिकाणे :

बाजीप्रभू देशपांडे पुतळा :

बस थांब्या पासून थोड खाली आल्यावर एक चौक लागतो. त्या ठिकाणी भव्य असा बाजीप्रभू देशपांडे यांचा लढावू वृत्तीत तलवारी दोन्ही हातात घेतलेला पुतळा पाहायला मिळतो. पन्हाळ्याच्या वेढ्यातून छत्रपती शिवराय यांना बाहेर काढण्यासाठी बाजीप्रभू देशपांडे व बांदल सैन्याने लढाई केली व शत्रूला घोडखिंडीत रोखून ठेवले. तेव्हा बाजीप्रभू व काही बांदल धारातीर्थी पडले. त्या घटनेचे स्मरण हा पुतळा पाहताना होतो.

• पन्हाळगड तीन दरवाजा :

बाजीप्रभूच्या पुतळ्यापासून पुढे चालत गेल्यावर आपल्याला पश्चिमेस तीन दरवाजा लागतो. सुंदर व चांगल्या स्थितीत असणारा हा दरवाजा अत्यंत महत्त्वाचा आहे. अत्यंत भक्कम अशी बांधणी असलेला हा दरवाजा एकामागून एक असे शत्रूला थोपवून धरण्याचे व गड रक्षण्याचे काम या दरवाजाने केले.

पन्हाळ्याला वेढा दिल्यावर सिद्धीजोहरने या दरवाजावर तोफांचा मारा केला होता.

तीन दरवाजा विहीर:

तीन दरवाजाच्या आतील बाजूस एक विहीर आहे. तिचे पाणी पिण्यासाठी वापरले जाते. वर्षातील बाराही महिने तिला पाणी असते.

हनुमान मंदिर :

तीन दरवाजा समोरच एक हनुमंताचे छोटेखानी मंदिर पाहायला मिळते. हनुमान ही बलोपासनेची देवता. तिची उपासना मावळे करत.

अंधार बाव :

पन्हाळगडावर असणारी तीन मजली बांधकाम केलेली व तळाच्या मजल्यात बंदिस्त विहीर असलेली वास्तू म्हणजे अंधार बाव होय. काळया दगडात बांधलेली तीन कमानाकृती रचना इथे पाहायला मिळते.

पहिल्या मजल्यावर पहारेकरी राहत असतं. दुसऱ्या मजल्यावर चोर वाट असणारा खिडकी दरवाजा आहे. यातून गडाखाली जाता येते.

तिसऱ्या तळाकडील मजल्यावर विहीर आहे. अशी रचना अंधार बावेची आढळते.

अंबारखाना : 

बालेकिल्ल्याच्या आतील भाग तिथून एक मोठी धान्याच्या कोठीची वास्तू म्हणजे अंबरखाना. या ठिकाणी तीन धान्य कोठ्या आहेत. यामध्ये शिवकाळात वरी, नागली, भात या प्रकारचे धान्य साठवले जात असे. त्यांची नावे गंगा, यमुना अन् सरस्वती अशी आहेत. या मध्ये एकूण २५ खंडी धान्य साठवले जात असे.

तसेच इथे सरकारी कचेरी, दारूगोळा कोठार व नाणी करण्याची टाकसाळ देखील या ठिकाणी होती.

अंबाबाई ( महालक्ष्मी) मंदिर :

राजवाड्याबाहेरील नेहरू उद्यानापासून पुढे हे मंदिर आहे. पन्हाळगडावरील अती प्राचीन वास्तू मध्ये हे मंदिर गणले जाते. जवळ जवळ १००० वर्ष जुने असे हे मंदिर आहे. शालिवाहन राजा गंडारीत्य भोज याने ते बांधले असून ते त्यांचे कुलदैवत आहे.

पराशर गुहा :

प्राचीन काळी महान ऋषी पराशर इथे राहत होते. तत्कालीन जवळजवळ २२ गुहा या परिसरात पाहायला मिळतात. तत्कालीन काळाची आठवण या गुहा आहेत. इथे एक शिवमंदिर देखील पाहायला मिळते.

• छत्रपती शिवाजी मंदिर :

छत्रपती शिवराय यांची संगमरवरी मूर्ती असणारे मंदिर देखील इथे आपणास पाहायला मिळते. हे मंदिर राजर्षी शाहू महाराज यांनी बांधले.

महाराणी ताराबाई यांचा वाडा :

महाराणी ताराबाई यांचा वाडा अत्यंत भव्य असा इथे पहायला मिळतो. या ठिकाणाहून त्यांनी सर्व मराठा राज्याचा कारभार पहिला. इथलं देवघर पाहण्यासारखे आहे. हल्ली या वास्तूमध्ये नगरपालिका कार्यालय, पन्हाळा हायस्कूल, व मिलिटरी बॉईज हॉस्टेल आहे.

सज्जाकोटी :

राजवाड्यापासून पुढे एक कोठी असणारी इमारत आहे. ती आहे सज्जाकोठी. दोन मजली ही इमारत चुना व दगडात बांधलेले आजही सुस्थितीत आहे. छत्रपती शिवरायांनी स्वराज्याचा या विभागाचा कारभार पहाणेसाठी या ठिकाणी संभाजीराजांना ठेवले होते. या ठिकाणी गुप्तचर्चा देखील होत असतं. याच गडावर वास्तव्यास असताना संभाजी महाराजांवर विष प्रयोग करण्यात आला होता पण ते सुदैवाने बचावले.

ही वास्तू इसवी सनाच्या १५ व्या शतकात इब्राहिम आदिलशहा यांनी बांधून घेतली होती. याची बनावट विजापूर शैलीची आढळून येते. या ठिकाणी उर्दू भाषेतील शिलालेख देखील पाहायला मिळतो.

सोमाले तलाव :

पन्हाळगडावरील पेठेस लागूनच एक मोठा तलाव आहे तो आहे सोमाले तलाव. याची उत्पती ब्रह्मदेवाने केली असे मानले जाते.

सोमालेश्वर मंदिर :

 सोमाले तलावाच्या शेजारी सोमालेश्वर मंदिर आहे. प्रजा उत्पत्तीसाठी ब्रह्मदेवाने या ठिकाणी सोमालेश्वर महादेवाची स्थापना केली असे मानले जाते. व या ठिकाणी ब्रह्मदेवाने तपश्चर्या केली. ते हे मंदिर सोमालेश्वर मंदिर होय.छत्रपती शिवराय व मावळ्यांनी एकत्र येऊन या ठिकाणी महादेव पिंडिस सहस्त्र चाफ्याची फुले वाहून या पिंडीची पूजा केली होती.

रामचंद्रपंत अमात्य समाधी :

 स्वराज्याचे अमात्य रामचंद्रपंत यांचे वास्तव्य इथे होते. त्यांची समाधी आपणास इथे पाहायला मिळते.

तसेच त्यांच्या पत्नीची समाधी देखील इथे एका बाजूस आहे.

रेडे महाल :

पन्हाळगडावर एक घोड्याची पागा होती. त्या ठिकाणी नंतरच्या काळात जनावरे बांधली जाऊ लागली. ती इमारत आज रेड्यांची वास्तू असे म्हंटले जाते.

छत्रपती संभाजी महाराज मंदिर :

छत्रपती दुसरे संभाजी महाराजांचे वास्तव्य या ठिकाणी होते. त्यांच्या पश्चात त्यांचे एक मंदिर इथे बांधले आहे. 

धर्म कोठी :

 संभाजी मंदिरापासून पुढे गेल्यावर आपल्याला धर्म कोठी लागते. शिवकाळात सरकारातील धान्य घेऊन ते गरिबांना दान धर्माच्या स्वरूपात या ठिकाणी वाटले जात होते.

दुतोंडी बुरुज :

पन्हाळगडावर न्यायालयाजवळच दोन्ही बाजूंनी पायऱ्या असणारा दुतोंडी बुरुज आपल्याला पाहायला मिळतो. दोन्ही बाजूने पायऱ्या असल्याने त्यास दुतोंडी बुरुज असे म्हणतात.

कलावंतीण महाल :

बहामनी सुलतानाच्या काळात बांधलेली ही वास्तू ही नाचगाणे करणाऱ्या कलावंतीणींसाठी बांधलेली होती. नंतरच्या काळात या ठिकाणी स्त्रियांसाठी राहण्याची व्यवस्था केली जात असे.

पिसाटी बुरुज :

 गडाच्या मागील बाजूस एक बुरुज आहे. त्यास पिसाटी बुरुज असे म्हणतात. बुरुज हे आजूबाजूच्या प्रदेशावर नजर ठेवण्यासाठी उपयुक्त असत.

• चार दरवाजा :

पन्हाळगडाच्या पुर्व भागात एक दरवाजा होता तो म्हणजे चार दरवाजा. इंग्रजांनी इसवी सन १८४४ साली या बाजूने हल्ला केला तेव्हा यावर तोफेच्या गोळ्यांचा मारा करून हा दरवाजा नष्ट केला. आज त्याचे अवशेष पहायला मिळतात.

नरवीर शिवा काशीद स्मारक :

पन्हाळ्यावर चार दरवाजा जवळ तुम्हास एक पाटी दिसेल नरवीर शिवा काशिद यांचे स्मारक या नावाने त्या वाटेने गेल्यावर नेबापुर नावाचे गाव आहे. तिथे नरवीर शिवा काशिद यांचे स्मारक आहे. या ठिकाणी बाहेरील बाजूस सूचना फलक व मावळ्यांची स्मृती शिल्पे दिसतील. त्यावरून घडलेल्या घटनेची आपणास संपूर्ण माहिती मिळेल. व आतील बाजूस शिवा काशिद यांची समाधी पाहायला मिळते.

वाघ दरवाजा :

पन्हाळा गडावर वाघ दरवाजा देखील आपणास पाहायला मिळतो. अत्यंत भक्कम असे बांधकाम असणारा एखाद्या वाघाप्रमानेच किल्ल्याचे रक्षण करणारा हा दरवाजा आहे.

राजदिंडी दरवाजा :

 विशाळगडाच्या दिशेला असणारा हा दरवाजा येथून पुढे अती दुर्गम वाटेने कासारी खोऱ्यातून, मसाई पठार मार्गे विशाळगडाला जाता येते. येथून विशाळगड ४५ मैल अंतरावर आहे. छत्रपती शिवराय याच वाटेने विशाळगडाला गेले होते.

तबक उद्यान :

 पन्हाळ गडावरील एक विस्तृत अशी झाडीने नटलेली. विविध खेळण्याची साधने असलेली, मुलांसाठी खेळण्यास उपयुक्त अशी बाग. उंच सखल अशा झाडीतून सुरेख सुंदर शितल छाया देणारे हे उद्यान आहे.

पन्हाळा किल्ल्यावर घडलेल्या ऐतिहासिक घडामोडी :

• पूर्वी या ठिकाणी ब्रह्मदेवाने प्रजा उत्पतीसाठी सोमेश्वर पिंड स्थापना व तलाव निर्माण केला. व तपश्चर्या केली. म्हणून या ठिकाणास ब्रहमगिरी असे म्हणतात.

• पराशर ऋषींनी या ठिकाणी तपश्चर्या केली. या ठिकाणी नागांची वस्ती होती. इंद्रदेवाने पराशर ऋषींची तपश्चर्या भंग करण्यास नागांना सांगितले. त्यांनी उपद्रव देताच पराशर कोपले. तेव्हा नाग शरण आले. नागांना पन्नग असे म्हणतात. पन्नग म्हणजे नाग व आलय म्हणजे घर. म्हणून या जागेस पन्नंगालय असे म्हणतात.

• पन्हाळा किल्याचे प्रथम बांधकाम कोणी केले असेल तर इसवी सनाच्या ११७८ ते १२०९ या कालखंडात शिलाहार राजा नुर्सिंह भोज याने केले.

• यानंतर काही काळ हा किल्ला यादवांच्या ताब्यात राहिला.

• यादवांची राजवट नष्ट झाल्यावर या ठिकाणी इसवी सन १४६९ या साली बहामनी शाहीच्या काळात त्यांचा वजीर महमूद गवान हा अत्यंत हुशार होता. पावसाळी दिवसात बेसावध असताना व किल्ल्यावरील पहारा कमी असताना त्याने छावणी दूर ठेवून किल्ला हुशारीने जिंकला.

• इसवी सनाच्या १६ व्या शतकात विजापूरच्या आदिलशहाने आपल्या ताब्यात हा किल्ला घेतला. व किल्याच्या दरवाजाचे व चबुतर्याचे बांधकाम त्याने करून घेतले.

• १६५९ साली शिवरायांनी हा किल्ला आपल्या ताब्यात घेतला.

पन्हाळा किल्ल्यावर घडलेल्या ऐतिहासिक घडामोडी :

• शिवरायांनी पन्हाळगड ताब्यात घेताच आदिलशहाने आपला सरदार सिद्दी जौहर यास किल्ला पुन्हा ताब्यात घेण्यासाठी पाठवले. त्याने २ मार्च १६६० ला किल्ल्यास ४०,००० सैन्याच्या मदतीने कडेकोट वेढा दिला. जवळजवळ सहा महिने हा वेढा चालला. गडावरील रसद संपत येताच शिवरायांनी तहाची बोलणी सुरू केली. व वेढा ढिल्ला होताच ते राजदिंडी दरवाजाने किल्ल्याच्या बाहेर वेशांतर करून बाजीप्रभू देशपांडे व बांधल मावळ्यांच्या मदतीने निसटले. त्या वेळी सिद्दी जौहरला फसवणेसाठी शिवरायांचे रुप घेतलेला शिवा काशीद हा कामी आला.

पन्हाळा किल्ला संपूर्ण माहिती panhala Fort information in marathi

सिद्दी जोहरला बहुरूपी शिवाजी आहे हे समजताच त्याने शिवा काशीदला ठार मारले. व सिद्दी मसूद या अधिकाऱ्यास छत्रपती शिवराय यांच्या मागे पाठवले. तेव्हा गनिमास पांढर पाणी ओढ्यावर पुढे असणाऱ्या घोडखिंडीत थोपवून बाजीप्रभू देशपांडे व बांदल यांनी निकराचा लढा दिला व शिवरायांना विशाळगडावर सुखरूप पोहोचण्यास मदत केली. या लढाईत अनेक बांदल युवक व बाजीप्रभू देशपांडे व त्यांचे बंधू फुलाजीप्रभू यांनी आपल्या प्राणांचे लढताना बलिदान दिले ही लढाई इतिहास प्रसिद्ध आहे.

• या घटनेवेळी उत्तरेस स्वराज्यावर मोघल आक्रमण आल्याने दक्षिण बाजूचा शत्रू शांत करण्यासाठी छत्रपती शिवराय यांनी आदिलशहाशी तह करून पन्हाळा किल्ला त्याच्या ताब्यात दिला

• पुढे ६ मार्च १६७३ साली कोंडोजी फर्जंद यास किल्ला जिंकण्यास पाठवले. अवघ्या ६० मावळ्यांच्या मदतीने कोंडोजी फर्जंद यांनी हा किल्ला जिंकून स्वराज्यात आणला.

• छत्रपती संभाजी यांनी काहीकाळ येथील कारभार पाहिला. छत्रपती शिवराय व छत्रपती संभाजीराजे यांची अखेरची भेट याच किल्ल्यावर झाली.

• महाराणी ताराबाई यांच्या कारकिर्दीत इसवी सन १७१० साली मराठ्यांची राजधानी म्हणून मान्यता पावला. व महाराणी ताराबाईंनी येथूनच स्वराज्याचा कारभार चालवला.

• पुढे हा किल्ला इसवी सन १८४४ साली ब्रिटिशांनी आपल्या ताब्यात घेतला.

• स्वातंत्र्य प्राप्ती नंतर या किल्ल्यास राष्ट्रीय स्मारक म्हणून मान्यता दिली गेली असून आज या ठिकाणी पन्हाळा नगरपालिका कार्यालय, पन्हाळा हायस्कूल, मिलिटरी बॉईज हॉस्टेल आहे.

• आज या ठिकाणी मोठ्या प्रमाणात वस्ती आहे. व हे एक तालुक्याचे ठिकाण आहे.

कोल्हापूर शहरापासून जवळ असणाऱ्या या ठिकाणास पर्यटक नियमित भेटी देऊन शिवराय व त्यांच्या राजकीय घडामोडींची माहिती घेत असतात.

Panhala Fort information

कुलंग किल्ला ( नाशिक) Kulang Fort information in marathi

 कुलंग किल्ला ( नाशिक)

Kulang Fort information in marathi

• स्थान :

महाराष्ट्र राज्यातील नाशिक जिल्ह्यातून जाणाऱ्या उत्तर सह्याद्री पर्वताच्या पश्चिम बाजूस असणाऱ्या कळसूबाई शिखराच्या डोंगर रांगेत अलंग, मलंग व कुलंग हे किल्ले आपणास पाहायला मिळतात.

यामधे असणारा कुलंग हा एक किल्ला आहे.

• उंची :

या किल्याची उंची ही समुद्रसपाटी पासून ४८२५ फूट /१४७१ मीटर  आहे.

• किल्यावर जाण्यासाठी वाहतूक मार्ग :

• कुलंग किल्ल्याजवळ पायथ्याशी आंबेवाडी हे गाव आहे.

• आंबेवाडी हे गाव नाशिक शहरापासून ५५ किलोमिटर अंतरावर आहे.

• नाशिक – इगतपुरी आंबेवाडी – या ठिकाणाहून पायी ट्रेक करत गडावर जाता येते.

• आंबेवाडी हे ठिकाण पुण्यापासून १८२ किलोमीटर अंतरावर आहे.

• मुंबई पासून १४० किलोमीटर अंतरावर आहे.

• सूरत या गुजरात राज्यातील ठिकाणापासून ३०० किलोमीटर अंतरावर आहे.

• मुंबई, पुणे, नाशिक, सुरत ही भारत देशातील मुख्य शहरे असून ती जमीन व हवाई मार्गाने राज्यातील इतर भागांशी तसेच आंतरराष्ट्रीय प्रदेशांना जोडली गेलेली आहेत. याठिकाणी रस्ते व लोहमार्गाचे जाळे दिसून येते.

• आंबेवाडी पर्यंत पोहोचण्याचा उत्तम मार्ग हा रस्ते मार्ग आहे.

• कुलंग किल्यावर पाहण्यासारखी ठिकाणे :

• नाशिक मार्गे इगतपुरी हून आपणास आंबेवाडी मार्गे गडाच्या पायथ्याला असणाऱ्या परिसरात येता येते. या ठिकाणी आल्यावर गुगल म्यापद्वारे आपण जंगलातून मार्गक्रमण करत किल्याच्या परिसरात येतो.

• खडतर जंगली पायी ट्रेक :

किल्याच्या परिसरात जंगली माळभाग परिसर लागतो. येथील विरळ जंगल प्रदेशात पायवाटेने उंच सखल टेक चढत आपण गडाच्या दिशेने चालत जाऊ शकतो.

• पाण्याचा ओढा :

जंगलमार्गे चालत गेल्यावर आपणास जंगलातून वरील भागातून आलेला एक ओढा पाहायला मिळतो या ओढ्याला पावसाळी दिवसात भरपूर पाणी असते. उन्हाळी दिवसात पाणवठे आटू लागतात. येथील सर्व सजीव प्राणी, पक्षी व वनस्पतींची आवश्यक पाण्याची गरज येथूनच पूर्ण होते

• कठीण कात्याळ चढ व पायरी मार्ग :

जंगली अरण्यातून अनेक उंचवटे पार करत आपण गडाच्या उंच कात्याळ कड्याजवळ येतो. येथून ट्रेक खूप अवघड होत जातो. थोडे चढून गेल्यावर आपणास कात्याळ पायरी मार्ग लागतो. जो कड्यामध्ये कड्यात जागोजागी खोदून तयार केल्याचे दिसून येतो. या पायऱ्यांच्या रचना पाहता पाणी न थांबता निचरून जाण्याची रचना दिसते.

• पहारेकरी देवड्या :

जसजसे पायरी मार्गाने वर जावे तसतसे एका बाजूला खोल दरी तर दुसरीकडे उंच किल्याचा पाषाणकडा दिसून येतो. जसजसे उंच आपण जातो. तेव्हा तेथून सुरेख सह्याद्री पर्वताच्या सुंदर दर्या व शिखरे पाहायला मिळतात. थोडे वर चढून गेल्यावर आपणास डोंगराच्या खडकात खोदलेल्या देवड्या पाहायला मिळतात.

• भग्न दरवाजा :

किल्याच्या वरील भागात चढून गेल्यावर आपणास एक भग्न दरवाजा पाहायला मिळतो. दरवाजाच्या वरील भाग नष्ट झालेला असून बाजूचे चौकटीचे कमरे पर्यंतचे चौथरे शिल्लक आहेत. तसेच त्यामध्ये दरवाजा लावल्यावर लावायच्या अडसराची छिद्रे पाहायला मिळतात.

• विस्तृत उंच सपाट आवार :

दरवाजाच्या पुढे आपणास विस्तृत उंच आवार पाहायला मिळतो.

• पाण्याची जोड टाकी / उत्कृष्ट जलसंच रचना :

थोडे पुढे गेल्यावर आपणास किल्यावर एका जागी लागून असलेली दहा पाण्याची जोड टाकी पाहायला मिळतात. ज्यांची मांडणी उतरत्या रचनेनुसार दिसते. एका टाक्यातून दुसऱ्या टाक्यात पाणी येण्यासाठी एक तोटीची रचना दिसून येते. शेवटाची टाक्यातील पाणी हे अत्यंत नित्तळशंख दिसते. जे पिण्यायोग्य आहे. किल्ल्यावरील शिबंदीतील लोकांच्या पिण्याच्या पाण्याची गरज तसेच खर्चाची गरज ही टाकी पुरवतात. ही काळया पाषाणात खोदलेली दिसतात. ती ही फक्त छिन्नी हातोड्याचा वापर करून.

• वास्तू अवशेष :

किल्यावर काही बांधकामाचे अवशेष पाहायला मिळतात. जोता, त्यास लागून खोली व ओसरी अशी रचना असणाऱ्या बांधकामाचे भूमिगत चौथरे पाहायला मिळतात. जे त्याच्या संपूर्ण बांधकामाची कल्पना दाखवून देतात.

• राजवाडा अवशेष :

गडावर कमरे इतक्या उंचीचे असणारे बांधकाम दिसून येते. ज्या वास्तूच्या छताची पूर्ण हाणी झाली आहे. ज्याच्या रचनेतून तो एक वाडा असल्याचे दिसते. किल्यावर असणारे मुख्य अधिकारी व किल्लेदार तसेच इतर लोकांसाठी तसेच दैनंदिन व्यवहारासाठी या वास्तूचा वापर केला जात असावा.

• जागोजागी इतर ठिकाणी छोटी पाण्याची टाकी तसेच इतर वास्तू अवशेष पाहायला मिळतात. जी शिबंदीतील माणसांच्या सोईसाठी केल्याचे दिसून येतात.

• महादेव पिंड व नंदी :

पाषाणात खोदलेल्या टाक्यांच्या जवळच एक पाषाणात कोरलेली महादेव पिंड आपणास पाहायला मिळते. जी उन पाऊस झेलत किल्याच्या सद्याची स्थितीची जाणीव करून देतात.

• पाणी साठवणेसाठी बांधलेली भिंत :

किल्यावर आपणास एक मानवनिर्मित भिंत बांधलेली पाहायला मिळते. जी किल्ल्यावरील वाहून जाणारे पाणी दरीच्या ठिकाणी आडवून किल्याच्या परिसरातील पिण्याच्या पाण्याची सोय होण्यासाठी बांधल्याचे दिसते.

• कुलंग गडावरून सहयाद्री पर्वताचे तसेच इतर दरी भागाचे दर्शन घडते.

• कुलंग, आलंग, व मदनगड हे अगदी जवळ जवळ एका रेषेत असणारे किल्ले आहेत.

• मदनगडापेक्षा कुलंग् गडाचा ट्रेक सोपा वाटतो.

• कात्याळ गुंफा : 

किल्याच्या वरील भागात एक कात्याळ गुंफा आढळते. जीथे वीस पंचवीस लोकांच्या राहण्याची सोय होऊ शकेल इतकी मोठी आहे.

• या गडावरुन कळसूबाई शिखर दिसते. तसेच याच्या पश्चिमेला हरिश्चंद्रगड, रतनगड, आजोबा गड दिसतो. तसेच पश्चिम बाजूस या किल्याच्या कोकणकडा आहे. या ठिकाणाहून चारी बाजूंनी नजर ठेवता येत असे.

• कोकणातून इगतपुरी मार्गे घाटावरील अनेक व्यापारी मार्गांना जोडणारा ऐतिहासिक मार्ग या किल्याजवळून जातो. कोकणातील खाडी प्रदेशातून ते थेट घाटी नगरापर्यंत व येथून देश मार्गे कलकत्ता शहरापर्यंत प्राचीनकाळी व्यापार चालत असे. यावर देखरेख करण्यासाठी विशेषतः या किल्याची निर्मिती व्यापारी मार्गावर झाली असावी. असे अनेक इतिहासकार मानतात.

• कुलंग किल्याची ऐतिहासिक माहिती :

• कुलंग या किल्याची निर्मिती सातवाहन राजवटीत झाली असावी असे मानले जाते

• त्यानंतर राष्ट्रकूट, वाकाटक व चालुक्य राजवटीत हा किल्ला होता.

• इसवी सनाच्या ९ते ११ या काळात हा किल्ला यादव घराण्याच्या राजवटीत दाखल झाला.

• पुढे मुस्लिम राजवटीत व नंतर मराठी राज्यात हा किल्ला हिस्सा होता

• काही काळ नाशिक विभागात असताना मुघल राजवटीत देखील या किल्ल्याने पाहिली आहे

• पुढे हा किल्ला स्वराज्यातील पंतप्रधान पेशवे यांच्या ताब्यात इसवी सनाच्या १७६० साली दाखल झाला.

• त्यानंतर इसवीसन १८१८ मध्ये हा किल्ला ब्रिटिशांनी आपल्या ताब्यात घेतला. त्यानंतर त्यांनी येथील पायरी मार्गाची मोडतोड केली. व किल्याचा दरवाजा व इतर वास्तू नष्ट केल्या. कारण पुन्हा मराठ्यांनी एकजूट होऊन आपल्या सत्तेला आव्हान देवू नये म्हणून.

• इसवी सन १९४७ सालानंतर हा किल्ला स्वतंत्र भारत सरकारच्या ताब्यात आहे.

• सोय : 

किल्याच्या परिसरात असणारे पाणवठे हे फेब्रुवारी महिन्यानंतर आठतात. तरी ट्रेकला जाणाऱ्यांनी जास्तीत जास्त ऑक्टोंबर ते फेब्रुवारी महिन्यापर्यंत ट्रेक करावा. पावसाळ्यात देखील ट्रेक केला जातो. मात्र काळजी घ्यावी. तसेच परिसरातील अनुभवी गाईड घेणे अत्यंत चांगले.

• जेवणाची सोय या ठिकाणी होत नाही. मात्र राहण्याची होऊ शकते. या ठिकाणी काही गुहा व देवड्या आहेत. जेवणाची सोय स्वतः च करावी लागते.

• येथील कुंडातील पाणी पिण्यासाठी योग्य आहे.

अशी आहे कुलंग किल्याची माहिती.

• Kulang Fort information in marathi